सन्तान मानव जीवनको सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति हो । उनीहरूलाई शिक्षित, संस्कारित र जिम्मेवार नागरिक बनाउने दायित्व हरेक आमाबुबामाथि हुन्छ । विद्यालयले ज्ञान र सीप प्रदान गर्छ, तर जीवनका मूल्य र संस्कारको बीउ भने घरमै रोपिन्छ । त्यसैले, सन्तानको वास्तविक शिक्षा विद्यालयमा होइन, घरमै सुरु हुन्छ ।
घर नै पहिलो विद्यालय
बालबालिकाको पहिलो गुरु अभिभावक हुन् । बच्चाले बोल्न, हिँड्न, व्यवहार गर्न, रिस–अनुराग प्रकट गर्न सिक्ने ठाउँ विद्यालय होइन, घर हो । बुबाआमाको बोली, हाउभाउ र बानी नै उनको प्रारम्भिक शिक्षा हो । जसरी बीउ राम्रो भए मात्रै बिरुवा बलियो बन्छ, त्यस्तै राम्रो घरपरिवार र वातावरण पाए मात्र बालबालिका सशक्त व्यक्तित्वका रूपमा विकसित हुन्छन् ।
आजको व्यस्त र प्रविधिमुखी जीवनशैलीले धेरै अभिभावकलाई छोराछोरीप्रति आवश्यक ध्यान दिन नदिएको देखिन्छ । मोबाइल, टेलिभिजन र इन्टरनेटमा समय बिताउने बानीले बच्चा र अभिभावकबीचको आत्मीय सम्बन्ध कमजोर बनाउँदै लगेको छ । धेरैजसो आमाबुबा सन्तानको व्यवहार र अध्ययनमा देखिने समस्या शिक्षकमाथि थोपर्छन्, तर उनीहरूले आफैंले बच्चामा कस्तो वातावरण सिर्जना गरेका छन् भन्ने पक्षमा सोच्दैनन् ।
शिक्षकमाथि सम्पूर्ण जिम्मेवारी नथोपरौं
विद्यालय र शिक्षकको मुख्य काम ज्ञान र सीप प्रदान गर्नु हो । उनीहरूले सन्तानलाई सही बाटो देखाउने मार्गदर्शकको भूमिका निर्वाह गर्छन् । तर व्यवहार, संस्कार, अनुशासन र जिम्मेवारीको अभ्यास बालबालिकाले घरमै सिक्ने गर्छन् । शिक्षकले अनुशासनका नाममा बच्चालाई सम्झाउँदा वा सुधार गर्न खोज्दा अभिभावक नै असन्तुष्ट हुने प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ । कतिपयले त शिक्षकलाई धम्की दिनु, दुव्र्यवहार गर्नुजस्ता अमर्यादित कार्य समेत गर्छन्, जसले शिक्षाको वातावरण बिगार्ने मात्र होइन, आफ्ना छोराछोरीलाई गलत सन्देश पनि दिन्छ ।
शिक्षक र अभिभावकबीचको सहयोग र विश्वास नै बालबालिकाको समग्र विकासको आधार हो । यदि बच्चाको गल्तीमा शिक्षकले सुधार गर्न खोज्दा आमाबुबा नै उनको पक्ष लिन्छन् भने त्यो बच्चा कहिल्यै जिम्मेवार बन्न सक्दैन । त्यसैले शिक्षकलाई शत्रु होइन, सहयात्रीको रूपमा लिन सक्नुपर्छ ।
अभिभावकको जिम्मेवारी
१. घर नै पहिलो विद्यालय हो
बच्चाले पहिलोपटक भाषा, व्यवहार, अनुशासन र संस्कार घरमै सिक्छ । त्यसैले घरमा सकारात्मक र शिक्षणयोग्य वातावरण बनाइदिनु जरुरी छ ।
२. समय व्यवस्थापन र अनुशासन
सन्तानमा नियमितता, समयको कदर र परिश्रमको अभ्यास साना उमेरमै गराउनुपर्छ । बिहान उठ्ने समयदेखि गृहकार्य र खेलकुदको तालिका तयार पार्न सहयोग गर्नुपर्छ ।
३. सकारात्मक वातावरण
घरमा असन्तोष, झगडा र नकारात्मक बोली चल्ने हो भने त्यसको असर सिधै बालबालिकाको मानसिक विकासमा पर्छ । आपसी सद्भाव, सहयोग र माया–ममतालाई प्राथमिकता दिँदा बालबालिकामा आत्मविश्वास र सृजनशीलता बढ्छ ।
४. शिक्षकलाई सहकार्य गर्ने साथी ठान्नुहोस्
विद्यालय र घरबीचको समन्वयले मात्र सन्तानको वास्तविक प्रगति सम्भव हुन्छ । अभिभावकले समय समयमा शिक्षकसँग सम्पर्क गरी आफ्नो सन्तानको अध्ययन, बानी र सुधारका उपायबारे बुझ्नुपर्छ ।
५. प्रोत्साहन र प्रशंसा
सन्तानले गरेका साना प्रयासहरूलाई पनि मनोबल बढाउने अवसरका रूपमा लिनुपर्छ । “तिमीले राम्रो प्रयास गर्यौ” भन्ने सरल वाक्यले पनि उनको आत्मबलमा ठूलो प्रभाव पार्छ ।
६. नैतिकता र जिम्मेवारी सिकाउने अभ्यास
सत्य, इमानदारी, सम्मान, श्रम र जिम्मेवारी जीवनका मूल मूल्य हुन् । यी कुरा पाठ्यपुस्तकले होइन, परिवारको व्यवहारले सिकाउँछ ।
७. मोबाइल र इन्टरनेटको नियन्त्रण
डिजिटल युगमा प्रविधिको प्रयोग आवश्यक छ, तर नियन्त्रणसहित । अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई मोबाइल, खेल वा भिडियोको समयसीमा तोकिदिनुका साथै अध्ययन, खेलकुद र सिर्जनात्मक गतिविधिमा लगाउने वातावरण बनाउनुपर्छ ।
८. विद्यालय–घर सम्पर्क कायम राख्नुहोस्
बच्चाको शैक्षिक, सामाजिक र भावनात्मक विकास बुझ्न शिक्षक र अभिभावकबीच नियमित संवाद हुनुपर्छ । बच्चाले कस्तो व्यवहार देखाउँछ, कस्तो संगतमा छ भन्ने कुरामा पनि शिक्षकसँग सहकार्य गर्नु आवश्यक छ ।
९. आदर्श व्यवहार प्रदर्शन
बच्चा हरेक कुरा नक्कल गरेर सिक्छ । त्यसैले अभिभावकले आफ्नै व्यवहारमा मर्यादा, संयम र इमानदारी देखाउनुपर्छ । “जस्तो कुरा गरिन्छ, त्यस्तै सिकाइन्छ” भन्ने कुरा सधैं सम्झनुहोस् ।
१०. भविष्यप्रतिको दृष्टि विकास
सन्तानलाई लक्ष्य निर्धारण गर्न, आफ्नो रुचि र क्षमता अनुसार अघि बढ्न अभिभावकले प्रेरणा दिनुपर्छ । केवल अंक र प्रमाणपत्रमा केन्द्रित नहुँदा पनि बालबालिकाको प्रतिभा पहिचान गर्न सकिन्छ ।
आधुनिक चुनौती र अभिभावकको भूमिका
आजको पुस्ता प्रविधि र प्रतिस्पर्धाको युगमा हुर्कँदैछ । उनीहरूमा जानकारीको भण्डार छ, तर धैर्य, संस्कार र जिम्मेवारीको भावना कमजोर हुँदै गएको छ । यस परिस्थितिमा अभिभावकको भूमिका अझै बढी जिम्मेवार र सचेत हुनुपर्ने हुन्छ । बच्चालाई मात्र होइन, आफूलाई पनि निरन्तर सिक्ने अभिभावक बन्नु आजको आवश्यकता हो ।
विद्यालयमा अनुशासन र व्यवहारको सानो सुधारात्मक कदमलाई अपमानको रूपमा नलिई, सन्तानको भलोको दृष्टिले बुझ्न सक्नु नै बुद्धिमान अभिभावकको चिन्ह हो ।
निष्कर्ष
शिक्षकले सन्तानलाई मार्गदर्शन गर्छन्, तर वास्तविक प्रशिक्षण र संस्कार घरमै सुरु हुन्छ । अभिभावकले गुणस्तरीय समय सन्तानसँग बिताउँदै, उनको अध्ययन, व्यवहार र भावनात्मक अवस्थाप्रति सचेत रहनुपर्छ ।
यदि हामी सबैले घरलाई साँचो विद्यालय र आफूलाई जिम्मेवार अभिभावकका रूपमा रूपान्तरण गर्न सक्यौं भने हाम्रा सन्तानहरू मात्र होइन, सिङ्गो समाज नै शिक्षित, संस्कारित र जिम्मेवार बन्नेछ । त्यसैले,“शिक्षकलाई दोष दिनुअघि, आफैं सन्तानको पहिलो शिक्षक बन्न सिकौं ।” (लेखकः अक्सफोर्ड एकेडेमीका शिक्षक हुन् ।)
